U okviru promocija diplomskih radova mladih pedagoga koje organizuje Pedagoško društvo Srbije, 29. marta 2005. godine, diplomski rad na temu "Shvatanje odnosa ličnosti i društva u jugoslovenskoj pedagogiji u drugoj polovini XX veka" prezentovala je pedagog Stanojka Urošević.

Shvatanje odnosa ličnosti i društva u jugoslovenskoj pedagogiji u drugoj polovini XX veka

Jedno od osnovnih pitanja pedagoške nauke svakako je pitanje odnosa ličnosti i društva, odnosno odnosa ljudske "esencije" i "egzistencije" u vaspitanju. U vaspitanju se, s jedne strane, može polaziti od ličnosti vaspitanika, njegovih individualnih osobenosti, sposobnosti i interesa, pri čemu je vaspitanje u funkciji razvitka ličnosti, a sa druge strane, u vaspitanju se može polaziti od potreba i zahteva društva u kome se pojedinac vaspitava i za koje se vaspitava.

Osim što predstavlja polazište u svakoj koncepciji vaspitanja, pa samim tim i polazište svake vaspitne prakse, ovo pitanje se može opravdano nazvati jednim od osnovnih i zato što iz njega proističu i brojna druga pitanja i problemi pedagoške teorije i prakse - određenje cilja vaspitanja, položaj vaspitanika (kao subjekta ili objekta) u vaspitno-obrazovnom procesu, dualizam između opšteg i stručnog obrazovanja, i mnogi drugi.

Problem odnosa ličnosti i društva nastaje kada u vaspitanju, s jedne strane, dominantnu ulogu preuzima društvo sa svojim interesima, zahtevima i potrebama, pri čemu se zapostavlja ono što se u svakom vaspitanju mora uvažavati, a to su ličnost, njene osobenosti, potrebe i interesi. Sa druge strane, u pedagogiji i vaspitanju može se desiti da ličnost i njene osobenosti, mogućnosti i potrebe postanu jedino polazište, kriterijum i cilj vaspitanja, pri čemu se gubi iz vida značaj i potreba da vaspitanje bude u funkciji uključivanja pojedinca u životne i društvene tokove. U vaspitanju se ne može ići ni u jednu ni u drugu krajnost, vaspitanje jeste i mora istovremeno biti i u funkciji razvijanja ličnosti i u funkciji razvijanja društva.

Odnos ličnosti i društva u vaspitanju oslikava i sam karakter društva. Naime, u autoritarnim zajednicama u kojima ne postoji poštovanje ljudskih sloboda i razlika ne može se očekivati da vaspitanje bude usmereno na razvijanje individualiteta, kao što je slučaj u slobodnim i demokratskim društvima. Stoga rešavanje problema odnosa ličnosti i društva u vaspitanju ne može biti isključivo predmet pedagogije, već zavisi od brojnih, međusobno povezanih društvenih faktora kao što su društveno uređenje, stepen ekonomskog, naučno-tehnološkog razvoja, nivo kulturnog razvoja, sistem opšteprihvaćenih vrednosti, itd. Dakle, pronalaženje balansa između ličnosti i društva u vaspitanju može se ostvariti jedino ako se u obzir uzme sveukupnost društvenih uslova u kojima se dato vaspitanje odvija. Mnogi pedagozi su verovali da bi se u socijalističkom društvenom uređenju mogao ostvariti idealan odnos između individualne i socijalne komponente u vaspitanju. Jedan od primera pedagogije koja se razvijala u socijalističkim društvenim uslovima je i jugoslovenska pedagogija iz druge polovine XX veka, tačnije, od 1945. do 1991. godine. Naznačeni period predstavlja jasno zaokruženu celinu, od stvaranja jedinstvene jugoslovenske pedagogije do raspada Jugoslavije, kada više nije moguće ni govoriti o jedinstvenoj jugoslovenskoj pedagogiji. Ovaj period u razvoju jugoslovenske pedagogije ujedno se poklapa i sa nastankom, krizom i propadanjem socijalizma u Jugoslaviji.

Iako jugoslovenska država više ne postoji, prostori na kojima živimo bili su njen sastavni deo, tekovine nekadašnje Jugoslavije sastavni su deo naše prošlosti a pedagogija razvijana u tom periodu deo je naše pedagoške istorije.

S obzirom na to da se trenutno nalazimo u periodu društvenih promena i da je naša pedagogija na putu reforme, bitno je osvrnuti se na njen dosadašnji tok i razvoj, kako bi kritički preispitali osnove sa kojih smo pošli. Upoznajući našu prošlost doprinosimo boljem razumevanju onoga što želimo da ostvarimo u budućnosti. Sada bi trebalo da je pitanje odnosa ličnosti i društva jedno od najaktuelnijih pitanja u pedagogiji, krećući se na liniji između dve krajnosti potrebno je pronaći idealan balans - istovremeno odgovoriti i na potrebe društva koje se očigledno menja, i uvažavati osobenosti, interesovanja i potrebe pojedinaca koje vaspitavamo, jer je, u krajnjoj liniji, svaka ličnost neraskidivi spoj individualnog, posebnog, neponovljivog u bilo kome drugom, ali je isto tako deo zajednice, odnosno društva sa svim njegovim osobenostima, potrebama i zahtevima.

U ovom vremenskom razdoblju se može izdvojiti nekoliko razvojnih perioda:

1. Etatistički karakter vaspitanja ( 1945-1952 )
2. Metodološka preorijentacija - pomak ka većem uvažavanju individue u vaspitanju ili nalaženje efikasnijeg načina za ostvarivanje već postavljenog cilja vaspitanja? (1952 -1963)
3. Put ka "samoupravnoj" pedagogiji - vera u svestrani i slobodan razvoj ličnosti (1963-1970)
4. Dalji razvoj društva i pedagogije - korak bliže ostvarenju postavljenog ideala ili sveopštoj krizi društva i ličnosti? (1970-1986)
5. Sveopšta kriza društva i ličnosti i problemi pedagogije (1986 -1991)

ETATISTIČKI KARAKTER VASPITANJA
(1945 - 1952)
Nakon završetka Drugog svetskog rata, odnosno narodnooslobodilačke borbe, koja je ujedno u Jugoslaviji predstavljala socijalističku revoluciju, pristupa se izgradnji novog socijalističkog društva. Pedagogija je, kao bitan faktor razvoja društva, imala jednu od presudnih uloga u izgradnji socijalizma. U skladu sa zahtevima društva kao cilj vaspitanja postavlja se "svestrano razvijena ličnost". Pojedinac se našao u ulozi "borca za izgradnju socijalizma". Država je u ovom periodu ostvarila monopol nad svim oblastima života i rada. Vaspitanje je imalo etatistički karakter, individualni interesi su bili podređeni interesima države. Kao razlozi za pojavu etatizma navode se dominantan uticaj Sovjetskog Saveza na Jugoslaviju i nedovoljna "zrelost" ljudi za socijalističke društvene odnose, zbog čega je bilo neophodno da vlast bude u rukama države. Oslobađanjem od dominantnog uticaja sovjetske države i pedagogije i daljim razvojem i izgradnjom jugoslovenskog društva menjaju se i shvatanja o cilju vaspitanja. U Rezoluciji III plenuma CK KPJ ističe se: "Vaspitavati u školama novog, slobodnog i odvažnog socijalističkog čoveka, čija su shvatanja široka i raznovrsna, kome su tuđi birokratizam i ukalupljenost misli" ( Rezolucija III plenuma CK KPJ o zadacima u školstvu, Savremena škola, br 3-4, Beograd, 1949.god., str 1.) Međutim, stav te rezolucije duže vreme nije mogao praktično da se ostvari u pedagogiji.

METODOLOŠKA PREORIJENTACIJA - POMAK KA VEĆEM UVAŽAVANJU INDIVIDUE U VASPITANJU ILI NALAŽENJE EFIKASNIJEG NAČINA ZA OSTVARIVANJE VEĆ POSTAVLJENOG CILJA VASPITANJA
(1952 - 1963)
Ovaj period u razvoju jugoslovenske pedagogije karakteriše zahtev za izučavanjem sopstvene pedagoške prakse što je uslovilo razvoj metodologije pedagoških istraživanja. U ovom periodu uočava se neznatan pomak ka uvažavanju individue u vaspitanju. Naime, Rezolucija III plenuma CK KPJ izvršila je snažan uticaj na pedagogiju. U ovom periodu vaspitanjem je trebalo da se formiraju ne samo "svestrane", već i "slobodne" ličnosti. Međutim, u vaspitanju je težište i dalje bilo na potrebama i interesima društva, pa smo u periodu istakli samo pomak ka uvažavanju individue u vaspitanju. Suštinski, shvatanja o odnosu ličnosti i društva nisu bitno izmenjena, i dalje su u vaspitanju dominirali interesi društva nad interesima i potrebama individue.

PUT KA "SAMOUPRAVNOJ" PEDAGOGIJI - VERA U SVESTRANI I SLOBODAN RAZVOJ LIČNOSTI
(1963 - 1970)
Već u ovom periodu javlja se ideja o izgradnji socijalističkog samoupravnog društva, koje je trebalo da pruži uslove za slobodan i svestran razvoj ljudske ličnosti. Ovakvo društvo zamišljeno je kao "zajednica slobodnih proizvođača" koji će slobodnim i stvaralačkim proizvodnim radom istovremeno zadovoljavati i lične potrebe i potrebe zajednice. Ističe se potreba uvažavanja čoveka kao individue, ali se čovek, u suštini, shvata kao "radni čovek", "proizvođač" i "upravljač" koji, kao "aktivan graditelj socijalizma" toj izgradnji daje svoj lični pečat. Možemo da zaključimo da su interesi društva i potrebe razvoja socijalizma i dalje primarni zahtevi u pedagogiji.

DALJI RAZVOJ DRUŠTVA I PEDAGOGIJE - KORAK BLIŽE OSTVARENJU POSTAVLJENOG IDEALA ILI SVEOPŠTOJ KRIZI DRUŠTVA I LIČNOSTI?
(1970 - 1986)
U ovom periodu nastavlja se težnja celokupnog društva, pa i pedagogije, da se izgradi samoupravno socijalističko društvo. U ovom periodu se, u poređenju sa prethodnim periodima, najveća pažnja posvećivala čoveku kao ličnosti, individui. Ličnost je shvaćena kao totalitet posebnosti, pojedinačnosti, različitosti i individualnosti. U vaspitanju, osim interesa društva, skoro da se ravnopravno uvažava interes pojedinca. Često se ističe stav da je "sloboda pojedinca uslov za slobodu svih." Polazi se od shvatanja klasika marksizma da je čovek biće prakse, odnosno rada, pa se vaspitanje ličnosti tesno povezuje sa radom, odnosno smatra se da se ličnost jedino može svestrano razviti kroz jedinstvo umnog i fizičkog rada. Svojim produktivnim radom, čovek zadovoljava istovremeno i lične i društvene potrebe.

SVEOPŠTA KRIZA DRUŠTVA I LIČNOSTI I PROBLEMI PEDAGOGIJE
(1986 - 1991)
U poslednjem periodu je veoma teško prikazati jedinstveno shvatanje o odnosu ličnosti i društva. Možemo samo da konstatujemo da dolazi do javljanja oprečnih stavova pedagoga o tome šta se vaspitanjem dalje želi da postigne. Načelno gledano, u vaspitanju se uvek polazi od potreba i interesa društva. Međutim, jugoslovensko socijalističko društvo je u ovom periodu zapalo u duboku krizu koja se projektovala i na samu ličnost pa se i u pedagogiji javljaju novi problemi koji iziskuju novu drugačiju orijentaciju i drugačije shvatanje o odnosu ličnosti i društva. Međutim, jedna grupa pedagoga je i dalje zastupala izgradnju samoupravnog socijalizma, dok su drugi kritikovali dotadašnju pedagogiju i tražili nova rešenja za probleme pedagogije i vaspitanja.

ZAKLJUČAK
Na kraju možemo da zaključimo da su se shvatanja o odnosu ličnosti i društva u jugoslovenskoj pedagogiji u drugoj polovini XX veka kretala od krutih etatističkih shvatanja u kojima su se interesi pojedinca podređivali interesima države, odnosno borbi za njenu izgradnju, preko shvatanja da se vaspitanjem želi formirati slobodan i svestrano razvijen čovek, do shvatanja da je u socijalističkom samoupravnom društvu, koje se nastojalo da izgradi, čovek kao ličnost najveća vrednost tog društva, slobodna ličnost koja će se svojim umnim i fizičkim radom izgrađivati kao svestrana ličnost, i istovremeno zadovoljavati lične i zajedničke, odnosno društvene potrebe i interese. Na kraju dolazi do razilaženja u shvatanjima, napuštanja ovakvih nerealno postavljenih ciljeva i pokušaja da se izgradi nov stav, odnosno shvatanje o budućem društvu i ličnosti, i njihovom međusobnom odnosu. Pitanje kakvu ličnost vaspitavamo?, odnosno za koga vaspitavamo - za pojedinca ili društvo, ili možda za oboje ? ostaje i danas otvoreno.